А?заны? ішкі ортасы лимфа
Саба?ты? ма?саты:
а) білімділік : ?ан жасушалары мен ?антамырларыны? адам а?засында?ы ма?ызын айту, ??рылыстарымен мен ат?аратын ?ызметі туралы о?ушыларды? білімдерін ?алыптастыру, ?лпа туралы ал?ан білімдерін дамыту.
б) дамытушылы? ма?саты: О?ушыларды? ?ан таратушы м?ше туралы білімін жетілдіру, ?ан жасушалары туралы ал?ан білімдерін ке?ейтіп дамыта т?су ?шін ?осымша материалдар пайдалану?а, ?з ойын т?жырымдап жеткізе білуге ?йрету, ойлау ?абілетін дамыту.
в) т?рбиелік: о?ушыларды салауатты ?мір салтын ?алыптастыру?а, дене гигиенасы, тазалы? са?тау?а, а?заны? иммунды? ?ызметін арттыру?а ба?ыттал?ан жатты?уларды жасау?а баулу, фитотерапия, ?ан ауруларынан са?тану?а,?лтты? емдеу ?дістерін ?олдану?а ?йрету к?зделеді.
Саба?ты? п?наралы? байланыс: химия, физика, дене шыны?тыру
Саба?ты? ?дісі: т?сіндіру, с?ра?-жауап.
Саба?ты? к?рнекілігі: компьютер, электронды о?улы?, ?ан жасушалары салын?ан суреттер, кеспелер. Микроскоп, микропрепарат.
Саба?ты? жоспары:
І. ?йымдастыру кезе?і.
ІІ. Ми?а шабуыл- Нені білу керек ?
ІІІ. Лекция тезистері- тірек сызба ар?ылы
а)А?заны? ішкі ортасы туралы толы? ма?л?мат айтылады.
І?. Венн диаграммасы:
- А?заны? ішкі ортасыны? ерекшеліктері
2. ?ан жасушаларыны? т?рлерін ай?ындау. Зертханалы? ж?мыс №
?. Топтастыру ?дісі ар?ылы ?анны? адам а?засында?ы ?ызметеріне
жалпы шолу
а) Сурет бойынша ж?не тірек сызба ар?ылы иммунды ж?йе т?сіндіріледі.
?І Кім жылдам -?ан ??ю топтарын аны?тау
?ІІ. Инсерт ?дісі н/е т?ртіп алу ?дісі
?ІІІ. Саба?ты ба?алау.
Саба?ты? барысы:
І. ?йымдастыру кезе?і
а) Психологиялы? дайынды?
б) Саба?ты? та?ырыбы мен ма?саты ай?ындалады.
ІІ. Ми?а шабуыл – нені білу ?ажет ?
о?ушылар ?ткен саба?тарда?ы тірек с?здерді, биологиялы? терминдік с?здерді жылдам ?рі тияна?ты жаттау?а м?мкіндік береді. О?ушылар 1 минутта с?здерді д?птерлеріне еске т?сіріп жазады. Кейін бір-біріні? д?птеріндегі с?з санын санайды. М??алім та?та?а тірек с?здерді жазады.
Тірек с?здер: ?ан, ?лпа с?йы?ты?ы, лимфа, эритроцит, гемоглобин, плазма,лейкоцит,тромбоцит,фибрин,протромбин,фагоцитоз,лимфоциттер,?анны? сарысуы,антидене,донор,реципиент, ВИЧ,СПИД.
О?ушылар а?заны? ішкі ортасын. ?анны? ??рамы мен ?ан жасушаларыны? т?рлерін, ?ызметін. ?лпа с?йы?ты?ы мен лимфа ж?йесіні? ??рылысы мен ат?аратын ?ызметін. ?ан топтары мен ?ан ??ю м?мкіндіктері. А?заны? иммунды? ж?йесіні? ма?ызын т?сініп, терминдерге сипаттама беру ар?ылы оны? ма?ызын ??ынулары ?ажет. Топты? ж?мыс барысы ?йымшылды??а, шы?армашылы??а, ізденімпаздылы??а ба?ытталуы тиіс.
ІІІ. Лекция тезистері.
Жа?а саба? 1. Тірек сызба ар?ылы
А?заны? ішкі ортасы
?ан ?лпа с?йы?ты?ы Лимфа
2. А?заны? ішкі ортасы туралы толы? ма?л?мат айтылады.
№
Ішкі ортаны? ерекшеліктер
?ан
?лпа с?йы?ты?ы
Лимфа
1
М?лшері
4,5-5 л
20 л
1-3 л
2
Т?сі
?ызыл
сар?ыш
А?шыл сары
3
?лпасы
Д?некер
Д?некер
Д?некер
4
??рамы
а)?ан плазмасы-55 %
?)?ан жасушалары -45 %
?ан плазмасына ??сас. ??рамында н?руыз аз, лимфоциттер, лейкоциттер бар.
?ан плазмасына ??сас, ??рамындла н?руыз ?те аз. Лимфоциттері бар.
5
Т?зілетін орны
С?йектерді? кемік майында, к?кбауырда, лимфа т?йіндері т?зіледі.
?анны? ??рамынан б?лініп жасушаларды ?оршап жатады.
?лпа с?йы?ты?ынан б?лінеді.
6
Ат?аратын ?ызметі
Тасымалдау, тыныс алу, ?оректік, з?р шы?ару, жылу реттеу, ?ор?анышты?, ішкі ортаны? т?ра?тылы?ын ?амтамасыз ету.
Капилляр ?антамырларын жасушалармен байланыстырып, заттар мен газ алмасуды реттейді.
Суды? таралуын реттеу, ?ор?анышты?, ?лпа с?йы?ты?ын реттеу, тасымалдау.
7
Айырмашылы?ы
Т?йы? ше?бер т?рінде ж?ректен м?шелерге, м?шелерден ж?рекке ?арай а?ып т?рады.
Азда?ан м?лщері капилляр тамырларында?ы ?ан?а ?айта ?осылады.
М?шелерден ж?реке ?арай бір ба?ыта ?те баяу а?ады.
І?. Венн диаграммасы:
1.А?заны? ішкі ортасыны? ерекшеліктері
- ?ан жасушалары
?ан жасушалары
Эритроцит Лейкоцит Тромбоцит
Т?мендегі кесте графопроектор ар?ылы к?рсетіліп ?ан жасушалары туралы толы? ма?л?мат айтылады.
№
Ма?ызы
Эритроцит
Лейкоцит
Тромбоцит
1
??рылысы
Диск т?різді ?ызыл т?сті жасушалар
Ядросы бар, амеба т?різді
Т?ссіз, домала? н/е сопа?ша пішінді
2
Т?зілетін орны
С?йекті? кемігіні? майында
С?йекті? ?ызыл кемігінде, лимфа т?йіндерінде, айырша безде, к?кбауырда
С?йек кемігіні? майында
3
?мір с?ру ?за?ты?ы
3-4 ай
2-5 к?н
7-10 к?н
4
Тіршілігін жоюы
Бауырда, к?кбауырда
Бауырда, к?кбауырда, ?абыну процесі ж?рген жерде
Бауыр, к?кбауыр
5
1мм3 ?анда?ы м?лшері
4,5-5 млн.
6-8 мы?
250-400 мы?
6
?ызметі
Гемоглобин-?анны? ?ызыл т?сті пигменті ?лсіз байланыс ар?ылы О2 тынысалу м?шелерінен ?лпалар?а, СО2 ?лпалардан тыныс алу м?шелеріне тасымалдайды.
Фагоцитоз процесі ар?ылы а?заны зиянды ауру тудыр?ыш микробтар?а ?арсы антиденелер т?зіп, иммунитетті ?алыптастырады.
Ерігіш фибриноген протромбин н?руызыны? к?мегімен фибрин талшы?тарына айналдырып, ?ан жасушаларымен бірігіп тромб т?зеді
?. Топтастыру ?дісі ар?ылы ?анны? адам а?засында?ы ?ызметеріне то?талып кетемін.
а) Сурет бойынша ж?не тірек сызба ар?ылы иммунды ж?йе т?сіндіріледі.
?І. Кім жылдам – ?ан ??ю топтары –
?ан беретін адам- донор.
?ан ?абылдайтын адам- реципиент.
Иммунитет т?рлері
Таби?и иммунитет Жасанды иммунитет
?ІІІ. Инсерт ?дісі н/е т?ртіп алу ?дісі
*V* -білемін
*+* – жа?а м?лімет
*-* – білмеймін
*?* – с?ра? туды
Саба?ты ба?алау.
А
Б
В
Г
Д
Е
1
2
3
4
5
Б?л о?ушыларды? сыныпта?ы отыратын орнына тікелей байланысты. ?рбір о?ушыны? жеке сайты бар. О?ушыны ?з уа?ытында ба?алау, оны? жетістігін к?ре білу б?л о?ушы?а берілген д?рыс ба?а деп ойлаймын. ?р тапсырмадан со? о?ушыны? ?з сайтына ?-3, ?-4, ?-5 тиісті ба?асын ?ойып отыру керек.
?р о?ушы А-1, А-2, В-1, В-2 деп б?лінеді. Ойын 4 кезе?нен т?рады. ?р кезе?нен кейін жауап берген о?ушы?а тиісті ба?асы ?ойылып отырады.
Саба? та?ырыбы: «?ан, ?лпа с?йы?ты?ы ж?не лимфа-организм ішкі ортасыны? ??рам б?ліктері. Оларды? айналымы ж?не байланысы. ?анны? ??рамы: плазма ж?не формалы элементтері – эритроциттер, тромбоциттер, лейкоциттер. №10 зертханалы? ж?мыс.
Саба? ма?саты:
– А?заны? ішкі ортасын т?сіну, ?анны? ?асиеті, ??рамы
ж?не ?ызметіне сипаттама беру;
– Саба?ты? т?сілдерін ?олдану ар?ылы о?ушы білімін тере?детуге
ж?не о?ушы пайдасына шешілетін жа?даяттарда ал?ан білімдерін
толы??анды ж?мсау?а ?йрену;
– ?ан ??рамыны? т?ра?ты ж?не белгілі к?лемде болу
ма?ыздылы?ыны? ескеру, салауатты ?мір салтын ?стану?а баулу.
Саба? ?дісі:,СТО жобасы элементтерін ?олдану, зертханалы? ж?мыс
Саба??а ?ажетті ??рал-жабды?тар: проектор, интернет материалдары, А3 формалы беттер, микроскоп, микропрепараттар, т?рлі-т?сті бояу ?арындаштар, т.б
П?наралы? байланыс: химия, физиология.
Саба? барысы:
?йымдастырылатын ж?мыстар: Ж?мыс?а ?ажетті ??рал- жабды?тар:
І. ?йымдастыру кезе?і (3 минут)
– Сынып даярлы?ын ?ада?алау;
– Сынып о?ушыларын т?гендеу;
– Саба??а ?ажетті ??рал- жабды?тарды? толы? болуын ?амтамасыз ету.
Балалар, саба?ымызды бастамас б?рын, топ?а б?лініп алайы?. ?р топтан топ басшысын о?ушыны та?даймыз.
Балалар, орынымыздан т?райы?. ?рбір топ м?шелері ?олдарымызды ?стап, ше?бер (шатты? ше?бері) жасаймыз. ?р топ бір-біріне с?здерін айтып, с?ттілік тілеп, орындарына жай?асады.
ІІ.?й тапсырмасын с?рау. (интеракивті та?тамен ж?мыс)
Берілген с?йлем д?рыс болса «+», ?ате болса «-» белгісін ?ою (5-7 минут)
1.Адам а?засында?ы тірек-?имыл ж?йесіне ?а??а ж?не б?лшы? еттер
жатады.
2.С?йек д?некер ?лпа т?ріне жатады.
3.Денедегі с?йектер бірігіп, б?лшы? еттер т?зеді
4.С?йектер пішініне ?арай 2 топ?а б?лінеді
5.Ми бас с?йектері: ж?п самай, ма?дай.
6.Омырт?а жотасы 33-34 омырт?адан т?рады
7.Иы? белдеу с?йектері: 2 б??ана, 2 жауырын
8.Адамны? с?йегі 30-35 жас?а дейін ?седі
9.С?йекке серпімділік, иілгіштік ?асиет беретін органикалы? зат – оссеин
10.Денедегі б?лшы? етті? жалпы саны 600 астам
Тексеру ж?мысы ж?п бойынша ж?ргізіледі.
Д?рыс жауабы интерактивті та?тада жазылып к?рсетіледі:
ІІІ. Шешімін табайы?: (2 минут)
Ж?мба? жасырылып, о?ушылар шешімін табады.
С?йы? десем, су емес,
А?зада а?ар жолы бар
Т?сі де оны? а? емес,
Ал ?ызыл дейді а?алар.
О?ды- солды ой?астар,
?ызмет жасар, то?тамай.
Сергектікке жол бастар,
Шипасы оны? та?ы бар.
Жауабы: ?ан
Балалар, д?рыс жауабын тапты?дар. Д?птерлерімізді ашып, б?гінгі к?нді ж?не жа?а саба? та?ырыбын жазып ?оямыз.
Жа?а та?ырып: «А?заны? ішкі ортасы»
Балалар, а?заны? ішкі ортасы та?ырыбына ?андай ма?сат ?оямыз? О?ушылар б?гінгі жа?а та?ырып?а ?здері ма?сат ?ояды.
І?. Видеоролик тамашалау. (3-5 минут)
«?ан ж?не оны? ??рамы» атты ?ыс?аша к?рсетілім балалар назарына ?сынылады. Видеофильм со?ында о?ушылардан нендей ?сер ал?андары с?ралып ?теді.
?. Постер жасау. Ендеше, « ?ан» с?зіне ?р топ кластер жасайы?шы. (5 мин.)
Жаса?ан постерлерін ?р топ м?шелерінен 1 о?ушы шы?ып, ?ор?айды.
І топ
А?заны? ішкі ортасы
?лпа с?йы?ты?ы
?ан Лимфа
ІІ топ «?ан жасушалары»
?ан жасушаларына эритроциттер, лейкоцит, тромбоцит жатады. Эритроциггерді? негізі ?ызметі- О2 мен СО2 тасымалдау. Адам ?анында 99%-эритроцит,1%- баска жасушалар.
Лейкоцитгері т?ссіз, ядролы жасушалар.1мм3 ?анда 4-9мын лейкоцит болады. Негізгі кызметі – ?ор?аныш ?ызметін, улы затгарды залалсызландырып ыдырату. Уа?ытша к?бею лейкоцитоз, канда?ы а? т?йіршіктерді? азаюы лейкемия дейді.
Т?йірлі лейкоциттер-гранулоциттер, т?йіршіксіз – агранулоциттер
Екі ж?лдыз бір тілек. ?р топ о?ушылары та?ырыпты т?сінді немесе т?сінгенбеген жа?тарын стикерге жазады.
?І. Глоссарий. Та?ырыпта?ы жа?а терминдер: (д?птерге жаздырту)
1. Плазма – ?анны? сар?ыштау т?сті с?йы? б?лімі.
2. Эритроцит – ?анны? ?ызыл, ядросыз жасушалары.
3. Лейкоцит- ?анны? т?ссіз жасушалары немесе жебір жасушалар.
4.Тромбоциттер- ?ан пластинкалары.
5.Гемоглобин- ?ан?а ?ызыл т?с беретін пигмент.
6.Оксигемоглобин- оттегімен ?осыл?ан гемоглобин.
?ІІ. Сергіту с?ті. «Б?лшы?ет ж?мысын жа?сарту жатты?улары» Балалар, сергіту с?ті алды??ы ?ткен та?ырыппен тікелей байланысты болма?. 1. ?олымыз?а ?олайнаны алып, шайнау, ымдау б?лшы? еттеріні? ?оз?алысын ба?ылаймыз. 2. Мойын б?лшы?еттеріні? ?оз?алысын мойынды о??а, сол?а ж?не алды?ы, арт?а б?ру ар?ылы ба?ылаймыз. 3. Иы? б?лшы?еттеріні? ?оз?алысын ?олымызды к?теріп, са?ат тілімен о??а, сол?а ж?не алды?а к?теріп ба?ылаймыз. К?кет ?оз?алысын м ы??ын?а ?олымызды ?ойып, са?ат тілімен о? жа? ж?не сол жа??а б?рылыс жасаймыз. Ая? б?лшы? еттеріні? ?оз?алысын орынымыда т?рып, жаймен ая?тарымызды кезекпен к?тереміз. Осымен жатты?ыуымыз ая?талды.Орынымыз?а жай?асамыз.
?ІІІ.Та?ырыпты бекіту
Та?ырыпты? зертханалы? ж?мыс №10 Та?ырыбы: «Адам ?анын микроскоп астында ?арап, ??рылысымен танысу.»
Балалар, алдары?а берілген зертханалы? ж?мыста?ы тапсырмаларды орындайды.
(микроскоппен ж?мыс жасауды т?сіндіру) Зертханалы? ж?мысты? ??делуі.
1.Ж?мыс та?ырыбы
2.Ж?мыс ма?саты
3.Ж?мыс?а ?ажетті ??рал- жабды?тар
4.?ан жасушаларыны? суреттерін салып, ??рамын жазу
5. № ?ан жасушалары ??рылысы Ат?аратын ?ызметі
1
2
3
6.?орытындылау.
ІХ. Биологиялык, диктант
Организмні? ішкі ортасы деп. айтады. ?ан организмдегі. ?лпа?а жатады. ?ан жасушаларына.,.,. жатады. Эритроцитті? ?ызметі. тасымалдау. Лейкоциттер организмге т?скен. ?зіне сі?іріп ?орытады.
К?п нуктені? орнына ?оятын создер: д?некер, лейкоцит, эритроцит, тромбоцит, ?ан, лимфа, жасуша с?йыкты?ы, О2, б?где заттарды.
Х. ?йге тапсырма беру: 6 тарау, 28 та?ырып о?у, 10 тестілеу с?ра?ын та?ырып бойынша ??растыру.
Рефлексия
ХІ.Ба?алау. ?р топта?ы ба?алаушылар, топта?ы м?шелерді? ж?мыстарын ?арап шы?ып, оларды ба?алайды.
Просмотр содержимого документа
«?ан, ?лпа с?йы?ты?ы ж?не лимфа-организмні? ішкі ортасыны? ??рам б?ліктері»
Источник
ЖАНДОСОВА Л?ЗЗАТ АМАНТАЙ?ЫЗЫ
А?т?бе облысы, Шал?ар ауданы
№3 орта мектебіні? биология п?ні м??алімі
Саба?ты? та?ырыбы: А?заны? ішкі ортасы ж?не ?анна? ??рамы мен ма?ызы
Саба?ты? ма?саты:
1. О?ушылар?а а?заны? ішкі с?йы? ортасы ?ан ж?не ?ан жасушалары, оларды? ?ызметі, эритроциттер туралы т?сінік беру;
2. О?ушыларды? ой – ?рісін, білімін тияна?тау. Ойлау ?абілеттері мен танымды? ерекшелігін арттыру;
3. О?ушыларды? денсаулы?ын са?тау?а, саба?та?ы ?рт?рлі ?дістерді ?олдана отырып, о?ушыларды шапша?ды??а, іздемпазды??а ?з ойларын т?йіндеуге баулу.
К?тілетін н?тижелер: ?анны? ??рамын, ?ан жасушаларыны? т?рлері мен оларды? адам ?міріні? ма?ызыдары туралы біледі.
К?рнекіліктер: ?ан жасушаларыны? суреттері, кеспе ?а?аздар, слайдтар
САБА?ТЫ? КЕЗЕ?ДЕРІ:
I ?йымдастыру
О?ушыларды? саба??а ?атысымдары, дайынды?тары тексеріледі.
IІ. ?ызы?ушылы?ты ояту
1.Топтастыру ?діс:
2. Бейне фильм
«А?заны? ішкі ортасы»
3. ББ? ?дісі
Білемін
Білгім келеді
?йрендім
ІІІ. Ма?ынананы тану
А?заны? ішкі ортасы
?ан ?лпа лимфа
с?йы?ты?ы
?анны? ?ызметі:
- адам а?засында ?ан ?рбір м?шені, денені? ?рбір жасушасын бірімен-бірін ?зара байланыстырады;
2. оттегін ?кпеден ?лпалар?а жеткізіп, к?мір?ыш?ыл газынан тазартады;
3. ?орек заттарды ас?орыту м?шелерінен ?лпалар?а жеткізеді;
4. а?заны? со??ы ?ажетсіз ?німдерін б?йрекке ж?не т. б. м?шелерге тасымалдайды;
5. дене температурасыны? т?ра?тылы?ын са?тайды;
6. а?заны зиянды микробтардан ?ор?айды;
7. ішкі секреция бездерінен б?лінетін гормондарды тасымалдайды;
8. жасушаларда ?ыш?ылды?, суды? де?гейін реттейді;
9. ?ор?анышты? ?ызмет ат?арады
10.?анды ?йыта алады
Эритроциттер-ядросы жо? ?ызыл ?ан жасушалары.
Ер адамда 4,5-5,5 млн. 1 мм3
?йел адамда 3,7 – 4,7 млн. 1 мм3
Оны? орташа тіршілік ?за?ты?ы 120 к?н.
– с?йекті? ?ызыл кемігінде т?зіледі.
– бауыр мен к?кбауырда жойылып отырады.
– ?ызметі: ?кпеден ?лпалар?а оттегіні, ал ?лпалардан ?кпеге к?міртегіні тасымалдайды
Лейкоциттер – ядросы бар ?анны? т?ссіз жасушалары, ядросы мен цитоплазмасы болады. ?анда 6-8 мы? болады.
Тромбоцит (?ан пластинкалары) – ?ан тамырларыны? жара?аттануына байланысты ?анны? ?юы – а?заны? ?анды к?п кетуден са?тайтын ?ор?аныш реакциясы. ?анда 180- 350 мы?.
Эритроциттер тобы
Диаметрі 7 – ден 10 мкм.-ге дейінгі екі беті ойыс дискі т?різді .
М?ндай пішін оны? бетін 1,5 есе ?лкейтеді ж?не газ алмасу ?шін ед?уір тиімді
болып табылады, жетілгендерінде ядро болмайды.
Адам организмінде барлы?ы орташа ал?анда 25 триллион бар деп есептеледі.
Егер осы ?ан жасушасын бір ?атар?а ?ойса, тізбек ?зынды?ы 175 мы? км ??райды.
Онымен жер шарын 4 рет айналып шы?у?а болады.
Лейкоциттер тобы
Ядросы бар ж?не белсенді ?оз?алады. Дені сау адамны? 1 м3 ?анында 6-8 мы? болады. Т?уілік мезгіліне ж?не организм жа?дайына байланысты ?згеріп отырады. Тіршілігіні? ?за?ты?ы 2-4 к?н, кейде бірнеше жыл?а созылады. К?кбауырда б?зылады. Амеба сия?ты жал?ан ая?тарын шы?арып жылжиды. Организмді ауру тудыратын бактерияларды?, б?где заттарды? енуінен са?тайды. Б?л ?анны? ?андай жасушасы.
Тромбоциттер тобы
?анны? е? кішкентай, т?ссіз, ядросыз формалы? элементтері.
Олар с?йек кемігінде т?зіледі.М?лшері 2-4 мкм, д?рыс емес пішінді. 1 мм 3 ?анда
180-350 мы?ы болады. Тіршілік ?за?ты?ы – 7 к?н. К?кбауырда жина?талып,
?ойма т?зіледі. Б?л жерден ?ажет кезде, олар ?ан?а т?седі.
?ызметі – ?ан ?ю ж?не ?ан кетуді то?тату процестеріне ?атысады.
Б?л ?анны? ?андай формалы элементі.
І?. Рефлексия
- ББ? ?дісі
Білемін
Білгім келеді
?йрендім
- Ашы? с?ра?
«?анны? т?сі неге ?ызыл т?сті болып келеді?»
?. ?йге тапсырма.
№8 зертханалы? ж?мыс
?І. Ба?алау
Топ
м?шелері
Критерийлер
Жалпы ?пай
Жеке ойын ?сыну
Пікірта-лас?а ?атысу
Талдау жасау
білу
С?ра?-тар?а жауап беру
Белсенділік т?рде ты?дау
Просмотр содержимого документа
«А?заны? ішкі ортасы ж?не ?анна? ??рамы мен ма?ызы»
Источник
Бұл презентацияның бағасы: 500 теңге
Скачать: бот арқылы
Презентация қосу
Организмнің ішкі
ортасы.
Қан.
Лимфа.
Ағзаның ішкі ортасына:
• Қан
• Лимфа
• Ұлпа сұйықтығы
Ішкі ортаның маңызы:
Тасымалдау қызметі
(жасушаларға ас қорыту жолынан, қорға
жиналатын мүшелерден қоректік заттар
жеткізеді)
Қан
тұйық қантамырлары
арқылы қозғалады
Ұлпа сұйықтығы
қанның сұйық
бөлігінен түзіледі.
Лимфа
ұлпа сұйықтығынан
түзіледі.
Қанның маңызы:
• Қорғаныш қызметі
• Ауру тудыратын микробтарды зиянсыз етеді
• Тромбоциттер қан ұюына қатысады
• Иммунитет антидене түзеді
• Гуморальдық қызметі
• Денедегі тұрақты температурасын сақтайды
• Мүшелер мен жүйелердің жұмысының гормондық
(гуморальдық) реттелу жүреді
• Тасымалдау қызметі:
• Қоректік қызметі
• Зәр шығару қызметі
• Тыныс алу жүйесі
Өкпе мен қан арасындағы
газалмасу
Ұлпа мен қан арасындағы
газалмасу
• Ағзада болатын қанның мөлшері адамның
дене салмағына байланысты 4,5–5 л.
Қанның құрамы – плазмадан (55%) және
қан жасушаларынан (45%) тұрады
Қанның құрамы:
1) Плазма
2) Қан жасушалары:
– Лейкоциттер
– Эритроциттер
– Қан пластинкалары
(тромбоциттер)
тромбоциттер
плазма
плазма лейкоциттер
эритроциттер
эритроциттер
лейкоциттер
Қан плазмасының құрамы:
Бейорганикалық заттар Органикалық заттар
Су – 90–92% Көмірсу – 0,12%
Минералды заттар – 0,9% тұз Майлар – 0,7–0,8%
Нәруыздар – 7-8%
альбуминдер (4,5%);
глобулиндер (1,7–3,5 %)
фибриногендер (0,4%).
Құрамында фибриноген нәруызы болмайтын қан плазмасын –
қанның сарысуы (сыворотка) дейді
Эритроциттер
Оттегін және көмірқышқыл
газын тасымалдайды.
Қанға қызыл түс беретін
эритроциттер гемоглобин болады.
Эритроциттер оттекті
байланыстырып, берік емес
қосылысқа – оксигемоглобинге
гемоглобин
айналады.
гем
Гемоглобин молекуласы
Hb +O2 HbO2
(оксигемоглобин)
Hb + СO2 HbСO2
(карбоксигемоглобин)
1 мм3 қанда – 4,5 – 5
млн. эритроциттер
болады. Адам организмде
орташа 25 триллион
эритроцит болады.
Тіршілік ұзақтығы 120
күн, содан кейңн
көкбауыр мен бауырда
бұзылады.
Диаметрі 7-10 мкм, екі
беті ойыс диск тәрізді.
Мұндай пішін
эритроцит бетін 1,5 есе
үлкейтеді және
газалмасу үшін тиімді.
Ядросы жоқ, едәуір
көп бөлігін гемоглобин
алып тұр.
Эритроциттін жетілуі
Лейкоциттер
• Лейкоциттер (грекше «leukos» – ақ, «kytos» – жасуша) қанның түссіз
ядролы, амеба тәрізді қозғалғыш жасушалары . Адамның 1 мм3
қанында 4–9 мың әр түрлі топқа жататын (лимфоцит, моноцит және т.
б.) лейкоциттер болады.
• Лейкоциттер құрылыс ерекшелігіне сәйкес 2 топқа бөлінеді:
түйіршікті және түйіршіксіз. Түйіршікті лейкоциттердің
цитоплазмасында ұсақ түйіршікті түзілістер болады. Түйіршікті
лейкоциттерге – нейтрофилдер (45–75%), эозинофилдер (1–5%) және
базофилдер (0–1%) жатады. Түйіршіксіз лейкоциттерге –
лимфоциттер (18–30%), моноциттер (2–9%) жатады.
Лейкоцит түрлері
Агранулоцит
Гранулоцит
(түйіршікті емес)
(түйіршікті) лейкоциттер
лейкоциттер
нейтрофилдер
моноциттер
эозинофилдер лимфоциттер
базофилдер
Лейкоциттер сүйек кемігінің майында,
лимфа түйіндерінде, айырша безде
және көкбауырда түзіледі. Қанда
таңертеңгі ашқарында (тамақ
ішпегенде) аздау, тамақтанғаннан
кейін көбейеді. Тіршілік ету ұзақтығы
2–5 тәулік. Эритроциттер сияқты
лейкоциттер де көкбауыр мен бауырда
жойылады (бұзылады).
Гранулоцит түрлері
а) нейтрофил – лейкоциттердің 70
% түзеді. Ағзаны бактериялар мен
токсиндерден қорғайды.
б) эозинофил – 1,5 % құрайды,
организмнің аллергиялық
реакциясына кедергі жасайды.
нейтрофил
в) базофил – 0,5 % құрайды,
тамыр ішінде ұйыған қанның
түзілуіне кедергі жасайды
Агранулоцит түрлері
а) Лимфоциттер – 24% құрайды, ағзаға
иммунитет береді.
б) Моноциттер (фагоциттер) –
4 % құрайды , жалған
Мечников аяқтарымен микробты қоршап
Илья Ильич жояды.
(1845 – 1915)
Фагоцитоз құбылысы:
1–бактериялар; 2–тікен; 3– тері (сұрғылттау түспен
көрсетілгені – ірің);4–лейкоцит; 5– қантамыр; 6– жүйке;
Тромбоцитте
р
Тромбоциттер (грекше «thrombos» – қан ұйығы
(сгусток) + «kytos» – жасуша) – қан
пластинкасы. Тромбоциттер – сүйек майының
ірі жасушаларының ыдырауынан түзіледі.
• Тромбоциттердің диаметрі 2–5 мкм, түссіз,
домалақ немесе сопақша пішінді ядросыз жасуша.
Қанның 1 мм3-де 250–400 мың тромбоциттер
болады. Қанның ұюына қатысады. Тромбоциттер
сүйек кемігінің майында жасалады
Тромбоциттер қанның ең
кішкентай, түссіз, ядросыз
элемент.Қан ұю, қан
кетуді тоқтату процессіне
қатысады. Плазманың
ерігіш нәруызы –
фибриноген ерімейтін
фибринге айналады.
Қан пластиналары –
тромбоциттер
• Ерігіш нәруыз фибриноген қан ұюына қатысады, ерімейтін
нәруызға фибринге айналады :
Фибриноген + Са2+ Фибрин
Тромбтың түзілуі
Фибрин талшықтары
Плазманың ерігіш нәруызы – фибриноген ерімейтін фибринге
айналады.
Тромбоцит
ферметтері
Фибриноген + Са2+ Фибрин
тромбоциттер Қан ұюы
Лимфа
Лимфа (латынша «lympha» – таза су, ылғал)
– адамның лимфа тамырлары мен лимфа
түйіндерінде болатын сұйық ұлпа немесе
сарғылт түсті мөлдір сұйықтық.
Лимфа жүйесі – жүрек-қантамырлар жүйесінің бір бөлігі .
Лимфа жүйесі арқылы ұлпалардан қантамырларға су, нәруыз,
май, зат алмасу өнімдері қайта өтеді. Бұл жүйемен мөлдір,
түссіз сұйықтық – лимфа ағады.
1 – лимфа капиллярлары; 2 –
лимфа тамырлары; 3 – төменгі
қуысты вена қантамыры; 4 – қолқа
қантамыры (стрелканың бағыты
қан мен лимфаның қозғалу
бағытын көрсетеді)
Лимфа жүйесіне – лимфа
капиллярлары, лимфа
тамырлары, лимфа түйіндері
және лимфа өзектері жатады.
Лимфа жүйесінің қызметі:
а) ұлпа сұйықтығының
қанайналым жүйесіне қосылуына
көмектеседі;
ә) лейкоциттерді түзеді;
б) ағзаға түскен бөгде денелер
мен бактерияларды ұстап
биологиялық сүзгі қызметін
атқарады;
в) аш ішек бүрлеріндегі
1 – жоғары қуысты вена қантамыры; 2 – кеуде майларды сіңіруге қатысады.
қуысындағы лимфа өзегі; 3 – лимфа түйіндері;
4 –лимфа капиллярлары (стрелканың бағыты
лимфаның қозғалысын көрсетеді)
Лимфоциттер
Лейкоциттердiң 25-30% – i лимфоциттер.
Лимфоциттер кемiкте, жiлiк майында, өтте,
лимфа түйiндерiнде, миндалинада, соқыр
iшекте, қалқанша безде түзiледi.
Лимфаның химиялық құрамы: 95% су, 3-4%
нәруыз; 0,1% глюкоза; 0,9% минералды
тұздар. Адам денесінде бір тәулікте
шамамен 1–3 л лимфа түзіледі.
Лимфоциттер екіге бөлінеді:
• Т – лимфоциттер
(жасуша иммунитетін қамтамасыз етеді)
• В – лимфоциттер
(гуморальды иммунитетке жауап береді)
Иммундық жүйе
Адамның иммундық жүйесіндегі
орталық
және шеткі мүшелердің
орналасуының сызба-нұсқасы:
1 – кемік майы; 2 – жұтқыншақ
лимфа сақинасындағы бадамша
бездер;
3 – айырша без (тимус);
4 – қолтықасты лимфа түйіндері;
5 – көкбауыр; 6 – лимфа
түйіндақтары;
7 – аппендикс өскіні; 8 – лимфа
түйіншектері
(бронхылардың, тоқ ішектің
қабырғаларында орналасқан)
• Ұлпа сұйықтығы – ағзада жасушалардың
арасын толтырып тұратын қан плазмасынан
түзілетін түссіз, мөлдір сұйықтық.
Жасушааралық кеңістікке қантамырларының
қабырғалары арқылы өтеді.
Ересек адамда
мөлшері шамамен 14–20 л.
Агглютинация-
• эритроциттердің бірігіп қалуын атайды.
Агглютинациядан қан ұйып, ұсақ
тамырлар бітеліп қалады, адам өлім
қалуы мүмкін.
Дүние жүзі
халқындағы
қан топтарының
таралуы.
Қан топтары
• Барлық адамдардың қаны 4 топқа
бөлінеді: І, ІІ, ІІІ, ІV. Өз еркімен қан
беретін адамды – донор (латынша
«donore» – сыйлаушы), донордан қан
қабылдайтын адамды – реципиент
(латынша «recіpіens» – қабылдаушы)
дейді.
Қан құю
• Қан тобы І адамды кез келген топқа
құюға болады, оны әмбебап донор
дейді.
• Қаны ІҮ топ адамға барлық топтапғы
қанды құюға болады, оны әмбебап
реципиент дейді.
Адам қанының үйлесімділігі
Қан Қан беруге Құюға
топтары болады болады
І І, ІІ, ІІІ, ІҮ І
ІІ ІІ, ІҮ І, ІІ
ІІІ ІІІ, ІҮ І, ІІІ
ІҮ ІҮ І, ІІ, ІІІ, ІҮ
Резус – фактор
• Резус-фактор (Rh – фактор) – ерекше
нәруыздық зат. Алғаш рет 1940 жылы
К. Ландштейнер макака-резус
маймылының қанынан анықтаған.
§35. Иммунитет.
ЖИТС – ғасыр індеті
Иммунитет –
организмнiң өзiнiң тұтастығын және
биологиялық индивдуалдығын қорғау
қасиетi.
Иммунитет жүру жолы
• Иммунитеттің
негізін салған
ғалым –
И. И. Мечников.
Мечников И.И.
1845-1916
Иммунитет
Табиғи Жасанды
Туа пайда болған иммунитет
(пассивті) Жасанды белсенді иммунитет
Жүре пайда болған иммунитет Жасанды енжар иммунитет
(активті)
ЖИТС – жүре пайда болған
иммундық тапшылық
синдромы.
• СПИД (синдром приобретенного
иммунодефицита). Оны тарататын
вирусқа 1986 жылы АИВ (адамдағы
иммундық тапшылық вирусы) деген ат
берілді. Оның орысша аты – ВИЧ (вирус
иммунодефицита человека).
ЖИТС вирусына
• 1938–1939 жылдары американдық
Роберт Галло мен француздық
ғалымдар Люк Монтанье сипаттама
берді.
• ЖИТС қазіргі кезде дүниежүзінің 190-
ға жуық мемлекеттерінде індетті
ауруға айналып отыр. Қазір ЖИТС
ауруының үш қоздырғышы (АИВ-1,
АИВ-2, АИВ-3) белгілі.
• ЖИТС вирусының сыртқы пішіні гүлге ұқсас.
Сыртқы қабығында бүртікті өскіндері бар. Өскіндері
арқылы иесінің жасушасына бекінеді. Вирустың
қабығы ерекше нәруыз бөліп, жасуша жарғақшасымен
қосылады. Вируспен зақымданған жасушалардың
жарғақшалары өзара қосылып, көп ядролы жасуша
пайда болады. Вирусы бар жасушаға ағзада түзілген
қарсыденелер әсер етпейді.
ЖИТС вирусы
ЖИТС ауруларының белгілері.
• Аурудың алғашқы кезеңінде денеде безгек
ауруына ұқсас діріл пайда болады. Лимфа
түйіндері ісінеді. Тері бөртіп бірте-бірте
жараға айналады. Вирустың әсерінен адам
азады, дене температурасы көтеріледі, іш
өтеді. Қаназдық байқалып адам шаршайды,
буыны сырқырап, бас ауырады. Өкпе
қабынады, теріде пайда болған жаралар
қатерлі ісікке айналуы мүмкін.
ЖИТС таралу жолдары
• жыныстық қатынас арқылы таралады
• қан арқылы, қан құю, ұлпалар мен мүшелерді
ауыстырып салған кезде таралады.
• таза емес медициналық құралдарды
(инелерді, шприцтерді және т. б.)
пайдаланғанда жұғады
• анасы арқылы баласына ұрықтың даму
кезінде
ЖИТС ауруы қазір
• Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымының
(ВОЗ – всемирная организация
здравохранения) мәліметі бойынша қазір
Африкада – 2,5 млн, Америкада – 2 млн,
Европада – 500 мың, Азия мен Мұхит
аралдарында – 100 мың адам АИВ-ын
жұқтырған. Дүние жүзінде күніне ЖИТС
ауруымен ауырғандардың 7000 өмірімен
қоштасады, ал 16000 адам АИВ-ын
жұқтырады.
Қазақстанда
• нақты деректер бойынша 2004 жылға
дейін 4000-нан астам адам ЖИТС
ауруымен ауырған. Олардың 24-і 14
жасқа дейінгі балалар. Елімізде ЖИТС
ауруынан 123 адам қайтыс болды.
Жалпымемлекеттік шаралар:
• 1. Қан беретін адамдарды және ағзаға
құйылатын қанды мұқият тексеруден өткізу.
• 2. Есірткіге және жезөкшелікке қарсы күресті
барынша күшейту.
• 3. Емдеу мекемелерінде санитарлық
ережелерді қатаң түрде сақтау.
• 4. Тұрғындарды жүйелі түрде медициналық
тексеруден өткізіп тұру.
• 5. Көпшілік арасында санитарлық үгіт-насихат
жұмыстарына ерекше көңіл бөлу.
Жеке адамның сақтану
шаралары:
• 1. Әрбір адам өзінің жеке басының
гигиеналық ережелерін сақтау.
• 2. Салауатты өмір сүру салтын ұстану.
• 3. Оқтын-оқтын қан тапсырып,
тексеруден өтіп тұру.
Ұқсас жұмыстар
Источник